1331 - Η έννοια του μάγματος του Καστοριάδη

Ν. Λυγερός

Κατά τον Καστοριάδη, Μάγμα είναι αυτό από το οποίο μπορούμε να εξαγάγουμε συνολιστικές οργανώσεις απροσδιόριστου αριθμού, αλλά που δεν μπορεί ποτέ ν’ ανασυγκροτηθεί ιδεατά με συνολιστική (πεπερασμένη ή άπειρη) σύνθεση αυτών των οργανώσεων. Και για τον ίδιο, το καλύτερο εποπτικό στήριγμα είναι όλες οι σημασίες μιας γλώσσας. Με άλλα λόγια, το μάγμα του Καστοριάδη δεν είναι μια κλασική πολλαπλότητα και έχει περισσότερο σχέση με το συνέχειν των διακεκριμένων – αδιακρίτων συστατικών μιας πολυειδίας ή την απροσδιόριστα μπλεγμένη δέσμη συνδετικών ιστών, φτιαγμένων από διαφορετικές και εντούτοις ομοιογενείς υφάνσεις, παντού διάστικτη από ενδύναμες και εφήμερες μοναδικότητες που καθορίζονται από τις πράξεις της ταυτιστικής λογικής, η οποία δημιουργεί τις κατηγορίες που ονομάζουμε όντα και ιδιότητες και που συγκροτούν τα σύνολα και τις κλάσεις.

Δομικά, το μάγμα του Καστοριάδη είναι ένα πολύτιμο και δυναμικό πλαίσιο που μπορεί να λειτουργεί ως υπόβαθρο μιας γνωστικής ή πολιτιστικής θεωρίας. Πρέπει όμως να ξεπεράσει τα ερμηνευτικά προβλήματα ενός απλοϊκού υλισμού. Διότι μια από τις απόψεις περί μάγματος είναι να εφαρμοστεί μονοκόμματα και με αυτόν τον τρόπο να απορρίψει τη διαχρονικότητα της έννοιας της ιδιοφυΐας. Η απλή εφαρμογή του μάγματος αντικρούει το θεώρημα του Riemann περί πολλαπλότητας. Με άλλα λόγια, αν και επιτρέπει ερμηνευτικά την ύπαρξη της μεγαλοφυΐας, δεν αποδέχεται την ύπαρξη της ιδιοφυΐας. Αυτό προέρχεται από τον εφήμερο χαρακτήρα που αναθέτει στις μοναδικότητες. Μέσα στο μάγμα μπορεί να εμφανιστούν μοναδικότητες που είναι ιδιομορφίες μα στην ουσία δεν αλλάζουν παρά τοπικά την όλη του μορφή. Αυτή η ιδεολογία έχει μια βάση με τις μεγαλοφυΐες, δεν στέκει όμως με τις ιδιοφυΐες που δημιουργούν μια αλλαγή φάσης στο ολικό σύστημα μέσω μιας αρχικά τοπικής δράσης. Διότι ακόμα και αν είναι εφήμερη ως οντότητα, μπορεί να είναι διαχρονική ως σύστημα επιρροής.

Το βασικό πρόβλημα της εφαρμογής του μάγματος είναι ότι το πλαίσιο της δεν είναι το κοινωνικό, διότι ακόμα και ως ολότητα η κοινωνία είναι κλασικά εφήμερη. Συνεπώς ο ρόλος της μοναδικότητας δεν μπορεί να είναι διαχρονικός ή τουλάχιστον δεν μπορεί να ερμηνευτεί ως διαχρονικός. Ενώ το σωστό πλαίσιο δεν μπορεί παρά να είναι η ίδια η ανθρωπότητα. Σε αυτήν την περίπτωση πολλά προβλήματα ερμηνείας λύνονται, δεν υπάρχει πια το υλιστικό όριο και η αναθεώρηση της ιδέας του μάγματος επιτρέπει μια νέα εκδοχή όπου υπάρχει το θεώρημα του Riemann και με αυτό η βάση της έννοιας της ιδιοφυΐας. Το μάγμα αν και λειτουργεί δομικά θέλει λοιπόν ένα κατάλληλο υπόβαθρο που επιτρέπει την ύπαρξη της διαχρονικότητας η οποία είναι ένα από τα υπερκοινωνικά χαρακτηριστικά της ανθρωπότητας και μέσω αυτής του ίδιου του ανθρώπου.