Στην αρχαιότητα δεν έχουμε μόνο πολλές αναφορές των διδασκαλιών με βάση τη δομή δασκάλου-μαθητή, αλλά επίσης και για τον τρόπο λειτουργίας της. Τα θεμελιώδη παραδείγματα έρχονται σε μας από την Αίγυπτο, την Κίνα και την Ελλάδα.
Στην περίπτωση της Ινδίας, μας δίνεται μια συγκεκριμένη κατάταξη των ανθρώπων σε τέσσερις κατηγορίες, μέσα από το έργο του Βούδα:
Υπάρχουν εκείνοι που δεν γνωρίζουν ότι δεν γνωρίζουν: πρέπει να τους αφήσουμε μόνους.
Υπάρχουν εκείνοι που γνωρίζουν ότι δεν γνωρίζουν: πρέπει να τους διδάξουμε. Υπάρχουν εκείνοι που δεν γνωρίζουν ότι γνωρίζουν: πρέπει να τους διαφωτίσουμε. Υπάρχουν και εκείνοι που γνωρίζουν ότι γνωρίζουν: πρέπει να τους ακολουθήσουμε. Αυτοί είναι οι δάσκαλοι.
Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά αυτής της διδασκαλίας είναι η ελευθερία. Για τον μαθητή, η παρακολούθηση της διδασκαλίας ενός δασκάλου αποτελεί μια επιλογή ζωής.
Για τον δάσκαλο, η επιλογή των μαθητών του είναι μια αναγκαιότητα του έργου του.
Ο ένας θέλει να σκέφτεται την ζήση του, ο άλλος θέλει να κάνει τη σκέψη του να ζήσει. Και οι δύο είναι ελεύθεροι. Η επαφή τους δεν είναι το αποτέλεσμα των εξωτερικών περιορισμών, που δρουν πάνω τους, παρά τη θέλησή τους.
Αυτή η ελευθερία είναι απαραίτητη για την επιλογή τους, διότι η τελευταία δεν είναι αναστρέψιμη. Αποτελεί μια τομή ανάμεσα στο παρελθόν και το μέλλον.
Η περίπτωση και των δύο, δεν μπορεί να θεωρηθεί μια απλή εξέλιξη, αλλά αντιθέτως, μια πραγματική διανοητική επανάσταση. Επειδή ο συνδυασμός του χαμαιλέοντα και του Πυγμαλίωνα επιρρεάζει την μετατροπή της δομής δασκάλου-μαθητή.
Ο ένας θα ήταν τίποτε χωρίς τον άλλον, ενώ ο άλλος δεν θα υπήρχε καν χωρίς εκείνον τον έναν.
Η δομή δασκάλου-μαθητή έχει ένα πολύ αρχαίο ριζικό σύστημα στην ιστορία της ανθρωπότητας, διότι έχουμε ίχνη της στην μυθολογία, αυτήν την νοημοσύνη της ιστορίας, με το παράδειγμα του Τηλέμαχου και του Μέντορα.
Πράγματι, αυτός ο χαρακτήρας της Οδύσσειας διαδόθηκε στη Γαλλία μέσω του Τηλέμαχου του Fénelon και έχει λάβει στη λογοτεχνία την έννοια του οδηγού, του σοφού και του έμπειρου συμβούλου.
Μέσα από τις γνώσεις του, δεν βοηθά τον μαθητή του, αλλά τον άνθρωπο που τον έχει επικαλεσθεί.
Για τον μέντορα, ο αλτρουισμός είναι μια φυσική τάση, και αν έχει προμηθεικά χαρακτηριστικά είναι μια αναγκαιότητα. Παρατηρούμε τότε ότι η αναζήτηση του μαθητή ενώνεται με την διαφώτιση του δασκάλου.
Διότι, τι είναι πιο φυσικό από την αναζήτηση του φωτός, ώστε να δείς και να κατανοήσεις;
Τι είναι πιο φυσικό από το να μοιράζεσαι γνώση;
Ποιό θα ήταν το κύρος ενός στοχαστή στο τίποτε;
Ο δάσκαλος επιδρά στον μαθητή του ως ένας περίεργος ελκυστής στο γνωστικό πεδίο. Δεν είναι απλώς ένα μοντέλο στο οποίο ο μαθητής θέλει να μοιάσει. Είναι το έργο που δημιουργεί το ον. Αυτός δεν είναι ο κάτοχος της υπέρτατης αλήθειας, αλλά είναι ο μόνος που μπορεί να την πει. Και είναι υπό αυτή την έννοια που εξετάζουμε την ουσιαστική συμβολή του Σωκράτη στην εν λόγω σύνθετη δομή.
Αυτό φυσικά μας οδηγεί στις συνέπειες αυτής της συνεισφοράς εντός της κοινωνίας. Επειδή ο δάσκαλος δεν διδάσκει με την έννοια που μπορούμε να δώσουμε σε αυτή τη λέξη, σε μια κοινωνική μάζα.
Ο δάσκαλος παραμένει μοναδικός, εκ του γεγονότος ότι είναι ένας “maître-à-penser”, ένας δάσκαλος της σκέψης. Η μόνη διδασκαλία του είναι η κατανόηση του κόσμου. Αυτού του κόσμου που είναι μυστηριωδώς κατανοητός.
Είναι μια ενέργεια καταμεσής της μάζας. Ωστόσο, η αναπόφευκτη διαδικασία της μαζικοποίησης της κοινωνίας με όλους τους συναφείς περιορισμούς, δεν μπορεί παρά να περιφρονεί τη δομή δασκάλου-μαθητή, προτιμώντας αυτήν του καθηγητή-μαθητευόμενου. Παρά το γεγονός ότι ο τελευταίος συσχετισμός, λόγω περιορισμού, απόδοσης και κοινωνικής επάρκειας, δεν μπορεί παρά να είναι μια εκφυλισμένη κατάσταση και μόνο. Ο καθηγητής δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένας πράκτορας ενός μηχανισμού ή ένα γρανάζι του συστήματος. Ελλείψει περιεχομένου, προσπαθεί να συντηρήσει την μετριότητά του, μέσω της δημιουργίας ακαδημαϊκών δεικτών που οριοθετούν το πεδίο του. Χαμένος μέσα στο πλήθος, έχει μόνο μια ταυτότητα εντός της ειδικότητάς του.
Αλλά η σκέψη δεν γνωρίζει όρια και η αναζήτηση της είναι μια αδιάκοπη γνωσιολογική παράβαση. Αδιαφορεί για άφέντες περιοχών με τεχνητά όρια. Ζει μόνο στην αμφιβολία και την αμφισβήτηση. Αυτές είναι οι ζωές των δασκάλων και τα έργα των μαθητών.