Όταν μιλάμε για δικαιοσύνη με τα δικά μας δεδομένα σκεφτόμαστε αμέσως κάτι το οποίο είναι θεσμικό, ενώ βέβαια για την ομηρική εποχή είμαστε σε εντελώς διαφορετικό πλαίσιο. Άρα έχει μεγάλη σημασία να δούμε αν υπάρχει δικαιοσύνη ή αν υπάρχει μόνο δίκαιος και αν ο δίκαιος ταυτίζεται με τη δικαιοσύνη. Το πρώτο παράδειγμα που θα ήθελα να σας δώσω θα είναι σαν σημείο αναφοράς και να κάνουμε μία αναλογία, έχουμε μιλήσει και προηγουμένως άρα είστε προετοιμασμένοι, ας πούμε αν βλέπετε όλη την αναλογία που υπάρχει μεταξύ της Αντιγόνης και του Κρέοντα σε σχέση με τον Αχιλλέα και τον Αγαμέμνονα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Αχιλλέας είναι η Αντιγόνη και ότι ο Αγαμέμνονας είναι ο Κρέοντας, θεωρώντας ότι αυτοί που έχουν δίκιο είναι αυτοί που είναι στον θεσμό, ενώ αυτοί που είναι ανατρεπτικοί είναι αυτοί που θεωρούμε ότι έχουν ένα θέμα με την ιεραρχία, αλλά στο τέλος της υπόθεσης θα μπορούσαμε να πούμε σε επίπεδο Ελληνισμού ότι εμείς είμαστε πιο πολύ τα παιδιά της Αντιγόνης παρά τα παιδιά του Κρέοντα. Αυτό σημαίνει τι; Σημαίνει ότι ο δίκαιος λειτουργεί με τις αξίες του Ελληνισμού, η δικαιοσύνη λειτουργεί με τις αρχές. Αυτή είναι η πρώτη διαφοροποίηση. Άρα οι αρχές πρέπει να είναι αποδεκτές από ένα σύστημα, ενώ οι αξίες είναι διαχρονικές και είναι υπερσυστημικές. Για μας αυτό που μπορούμε να δούμε διαβάζοντας τον Όμηρο είναι πώς ερευνά αυτό το θέμα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι αυτονόητο και ότι υπάρχει μια δικαιοσύνη, η οποία θα βρεθεί στο τέλος, υπάρχει αυτή αλλά είναι πιο πολύπλοκη. Αλλά προς το παρόν σε αυτή τη διάλεξη δε θα μιλήσω για την νέμεση, θα μιλήσω μόνο για το πρακτικό κομμάτι της δικαιοσύνης σε σχέση με τον δίκαιο. Άρα τι να πάρουμε σαν παράδειγμα. Επειδή εχθές μιλήσαμε πολύ για τον Αχιλλέα θα ήθελα να το συνεχίσω αλλά σε ένα διαφορετικό κομμάτι για να καταλάβετε που το πάω, ξέρουμε ότι υπήρχε ένα πρόβλημα με τον Πάτροκλο το οποίο εντός εισαγωγικών λύθηκε από τον Αχιλλέα εναντίον του Έκτορα και έχουμε ένα ενδιάμεσο πριν την εμφάνιση του Πάρη και του Απόλλωνα, έχουμε το ενδιάμεσο με τον Πρίαμο. Έχει ενδιαφέρον γιατί άμα κοιτάξετε ας πούμε πώς ο Αχιλλέας σκοτώνει τον Έκτορα θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι αρκετά βάρβαρος και είναι βάρβαρος και με το πτώμα του. Εννοώ ότι παρόλο που έχει πεθάνει, θυμάστε τι θα κάνει. Άρα έχει ενδιαφέρον η συνομιλία του Πριάμου με τον Αχιλλέα, η οποία δεν βασίζεται σε μια έννοια της δικαιοσύνης εφόσον δεν υπάρχει, θα μπορούσαμε να πούμε εμείς τώρα με μοντέρνους υπότιτλους ότι μιλάμε για δίκαιο πολέμου, αλλά έχει ενδιαφέρον πώς πρώτον εντυπωσιάζει ο Πρίαμος τον Αχιλλέα. Για να εντυπωσιάσεις τον Αχιλλέα πρέπει να έχεις πραγματικά ικανότητες. Το γεγονός ότι έρχεται ο Πρίαμος παράνομα στο ελληνικό στρατόπεδο για να κάνει αυτό το αίτημα σε ποιον, στο δολοφόνο του γιού του αλλά αυτή η διάσταση είναι καθαρά η διάσταση μεταξύ δύο δικαίων. Δηλαδή ο Πρίαμος δεν αμφισβητεί το γεγονός ότι ο Αχιλλέας τον σκότωσε τον γιο του και δεν θεωρεί ότι είναι άδικο, έχει ενδιαφέρον αυτό σαν ιδέα, αλλά θεωρεί ότι είναι άδικο να κρατήσει το πτώμα του. Εδώ είναι ένα στοιχείο που είναι πολύ σημαντικό, το βλέπουμε και στην Αντιγόνη, για μας αυτό που έχει τεράστια σημασία είναι η διαχείριση του νεκρού. Αυτό δεν το καταλαβαίνουμε συνειδητά στην αρχή και δεν καταλαβαίνουμε ότι αξιακά ο Ελληνισμός βασίζεται πρώτα στον σεβασμό του νεκρού και μετά στον σεβασμό του ζωντανού. Είναι κάπως παράξενο γιατί τώρα η σύγχρονη δικαιοσύνη προσπαθεί να προστατέψει τους ζωντανούς και ασχολείται λιγότερο με τους νεκρούς και χρειαστήκαμε πολλά πράγματα, ας πούμε όπως τα θέματα των γενοκτονιών, για να ασχοληθούμε με τους νεκρούς εκ των υστέρων. Εδώ λοιπόν αυτό που γίνεται και το βλέπουμε πολύ όμορφα σε αυτόν το διάλογο, είναι ότι υπάρχουν τα γεγονότα, τα αναλύουν και οι δύο, θεωρούν ότι ήταν αναπόφευκτα, αλλά αυτό που μπορούν να επιλέξουν και οι δύο είναι πώς θα είναι το τέλος του τέλους για τον Έκτορα. Και τελικά ξέρουμε ότι ο Αχιλλέας αποδέχεται το αίτημα του Πριάμου. Είναι πολύ σημαντικό λοιπόν να το έχουμε στο μυαλό μας γιατί δεν έχουμε το ανάλογο σε σχέση με την Αντιγόνη. Τώρα πάλι ένα θέμα δικαίου. Πολλοί από μας θεωρούμε ότι είναι φυσιολογικό ο Αγαμέμνονας, εφόσον είναι ο βασιλιάς των βασιλέων, να είναι αυτός που έχει δίκιο. Ο Αχιλλέας θα το αμφισβητήσει και θα πει ότι παρόλο που είσαι αυτό που είσαι, εγώ θεωρώ ότι το δίκαιο και το πρέπον είναι αυτό που λέω. Βέβαια πρέπει να έχετε το επίπεδο του Αχιλλέα για να αμφισβητήσετε τον Αγαμέμνονα χωρίς να έχετε τις επιπτώσεις που θα αναμέναμε με άλλους βασιλιάδες. Αλλά αυτό που έχει σημασία είναι ότι υπάρχει μια ανατροπή της ιεραρχίας, η οποία είναι καθαρά θα το λέγαμε ανθρώπινη, ενώ αρχικά είμαστε σε ένα πλαίσιο καθαρά αυθαίρετο. Η επιλογή του Αγαμέμνονα ως αρχηγό των αρχηγών ξέρετε όλοι ότι είναι πολύ παράξενη. Δεν θα μπούμε σε αυτές τις λεπτομέρειες, υπάρχουν και πιο ειδικοί. Εγώ θα ήθελα να σας αναδείξω το εξής γεγονός. Ο Αχιλλέας αρχίζει το Τρωικό Πόλεμο ως θύμα. Σπάνια το βλέπουμε αυτό και μάλιστα είναι θύμα και συνεργός θύματος. Γιατί; Γιατί ο Αχιλλέας αν θυμάστε καλά θα χρησιμοποιηθεί υποτίθεται για ένα γάμο με την Ιφιγένεια, χωρίς όμως να το ξέρει ο ίδιος αρχικά. Το άλλο που ξέρουμε είναι ότι ο Αχιλλέας δεν έρχεται μόνος του και εδώ υπάρχει μια διαφορά και ήμασταν και με φίλους που το συζητούσαμε και χθες, υπάρχει μια διαφορά μεταξύ του Αχιλλέα και του Οδυσσέα με το πώς έρχονται στο πόλεμο. Θυμάστε ότι ούτε ο ένας ούτε ο άλλος είχαν μια αυθόρμητη προσέγγιση. Θυμάστε ότι ο Οδυσσέας έκανε τον τρελό και έσπερνε αλάτι, άρα χρησιμοποίησαν τον Τηλέμαχο και εδώ είναι πάλι μια χρήση της αθωότητας για να βρεθεί ο δίκαιος, γιατί ο δίκαιος εμφανίζεται όταν καταπατούμε τους αθώους. Η δικαιοσύνη εμφανίζεται όταν υπάρχει αίτημα. Δεν είναι ακριβώς το ίδιο. Και όταν ξέρετε ότι χρησιμοποιούμε τον Οδυσσέα για να προσεγγίσουμε τον Αχιλλέα με το κόλπο του ξίφους ανάμεσα στον γυναικείο ρουχισμό, καταλαβαίνουμε ότι και πάλι είναι για να τον βρούμε, γιατί αυτός θα ήθελε να πάει αλλά είναι η μητέρα του που δεν θέλει να πάει. Ενώ ο Οδυσσέας είναι ο ίδιος που δεν θέλει να πάει. Άρα αυτή η επιλογή, αν θέλετε, του πολυμήχανου για να μπορεί να πείσει με τον δικό του τρόπο πώς θα συμμετέχει ο Αχιλλέας είναι ένα πρώτο βήμα, αλλά το κυριότερο βήμα είναι ότι ο Αχιλλέας πρέπει να συμμετέχει στο πόλεμο της Τροίας και ουσιαστικά πρέπει να πεθάνει. Γιατί αλλιώς οι Έλληνες δεν θα νικήσουν. Βέβαια δεν βάζουμε τα δύο πράγματα μαζί. Άρα όταν ο Αχιλλέας θα προστατεύσει την μνήμη του Πατρόκλου, ουσιαστικά λειτουργεί ως δικαστής. Χωρίς βέβαια δικαστήριο. Άρα καταδικάζει και τιμωρεί. Επειδή όμως είμαστε στο πλαίσιο του δικαίου, τότε θα δεχθεί τις παρατηρήσεις του Πριάμου πράγμα το οποίο δεν θα ήταν αποδεκτό άμα ήταν αυθαίρετο, δηλαδή ακόμα και αν ήθελε κάποιος να απελευθερώσει την Αντιγόνη απλώς για να τη θάψει, ο Κρέοντας θα έλεγε όχι εφόσον το είχε κάνει ήδη με τους δίδυμους. Αυτό που έχει λοιπόν σημασία είναι να δούμε πώς λειτουργεί το δίκαιο χωρίς δικαιοσύνη. Και εδώ έχει ενδιαφέρον γιατί για την ιστορία του Ελληνισμού ξέρουμε ότι οι Έλληνες δίνουν μεγάλη σημασία στο δίκαιο και λιγότερο στη δικαιοσύνη, αλλά είναι ικανοί να δικάσουν ακόμα και θεούς. Και πάλι και αυτό έχει σημασία για μας εφόσον το ανώτατο πλαίσιο που έχουμε δικαστικά το ονομάζουμε Άρειο Πάγο. Δηλαδή ότι μπορεί η δικαιοσύνη να καταδικάσει ακόμα και θεό. Αυτό πάλι είναι παράξενο γιατί σε άλλους πολιτισμούς θεωρούμε ότι ένας θεός όχι μόνο δε μπορεί να καταδικαστεί αλλά δεν μπορεί καν να κατηγορηθεί κι ακόμα κι αν κατηγορηθεί, είναι αυτός που τον κατηγορεί που θα έχει το πρόβλημα κι όχι ο θεός. Άρα εδώ θέλει να πει ότι στο δικό μας αξιακό σύστημα ο δίκαιος λειτουργεί και για τους θεούς. Εχθές σας ρωτούσα αν θα μπορούσατε να πείτε αν ένας θεός είναι ήρωας, αλλά τώρα βλέπετε ότι θα μπορούσαμε να πούμε ότι ένας θεός είναι δίκαιος. Όταν λειτουργούμε λοιπόν σε αυτό το πλαίσιο δικαιοσύνης και το βλέπουμε και με το τέλος του Αίαντα και την αντιπαράθεση με τον Οδυσσέα σε σχέση με την ασπίδα, είναι ότι το δίκαιο σχετίζεται με το πρέπον ενώ η δικαιοσύνη σχετίζεται με το πρέπει. Αυτή η διαφοροποίηση γιατί είναι χαρακτηριστική για μας, διότι πολύ συχνά συναντούμε στον Όμηρο το πρέπει αλλά αυτό που αλλάζει τα δεδομένα είναι το πρέπον. Το άλλο που θα μπορούσαμε να πούμε για να συνεχίσουμε και αυτό που λέγαμε χθες, όταν σας είπα ότι δεν είναι ο Πάρης που νίκησε τον Αχιλλέα αλλά είναι ο Απόλλωνας. Ποιος εκδικήθηκε τον Απόλλωνα; Η Αθηνά. Γιατί είναι η Αθηνά που θα συνεχίσει να βοηθάει τον Οδυσσέα έως το τέλος και έχει ενδιαφέρον γιατί η Αθηνά θα νικήσει και τον Απόλλωνα για τον Αχιλλέα αλλά και τον Ποσειδώνα για τον ίδιο τον Οδυσσέα. Ξέρουμε βέβαια ότι συμβολικά ο Ποσειδώνας και επειδή είμαστε και Οινούσσες αντιπροσωπεύει ένα θεό που τον διαχειριζόμαστε δύσκολα επειδή είναι συμβολικά η θάλασσα, αλλά αυτό που έχει σημασία είναι ότι η νοημοσύνη μπορεί να νικήσει τη θάλασσα. Κι είναι αυτό που βλέπουμε σαν αντιπαράθεση της Αθηνάς με τον Ποσειδώνα και για την πόλη της Αθήνας. Άρα η Αθηνά θα λειτουργεί με το πρέπον, ενώ π.χ. ο Απόλλωνας, ο Ποσειδώνας, λειτουργούν με το πρέπει. Αν θέλετε να δούμε μια διαφοροποίηση, εφόσον ξέρετε ότι κοιτάζουμε και τα θέματα Μυκηναϊκά, ουσιαστικά είχαμε μια αντιπαράθεση μεταξύ της εξουσίας που ήταν κεντρική με την εξουσία που ήταν ακριτική. Σιγά σιγά η εξουσία που ήταν κεντρική την ονομάσαμε οι Έλληνες και την εξουσία που ήταν ακριτική την ονομάσαμε οι Τρώες. Νίκησαν οι Έλληνες και νίκησαν γιατί είχαν μαζί τους θεούς. Θα μου πείτε και οι Τρώες είχαν θεούς. Αλλά άμα το σκεφτείτε στρατηγικά και σας έδινε κάποιος την επιλογή, από τους δώδεκα ποιους θα έπαιρνες μαζί σου; Σίγουρα τον Δία. Είναι κακό μοντέλο να μην τον έχετε μαζί σας. Ξέρετε ότι είναι, το λέω και για ανθρώπους που έχουν σχέση με τον φεμινισμό, ότι έχουμε έξι θεούς και έξι θεές, αλλά όπως και να έχει η Ήρα δεν έχει το βάρος του Δία. Έχει ενδιαφέρον λοιπόν πώς θα χωριστούν και θα μπορούσαμε να πούμε το εξής, ότι αυτοί που είναι από την πλευρά των Ελλήνων χαρακτηρίζονται πιο πολύ από το πρέπον, ενώ αυτοί που είναι από την πλευρά των Τρώων χαρακτηρίζονται πιο πολύ από το πρέπει. Είναι δύσκολο να φανταστούμε αυτή την αντιπαράθεση, αλλά το βλέπουμε στη δικαιοσύνη, το ξέρετε ότι έχουμε δικηγόρους που αθωώνουν ανθρώπους που ήταν ένοχοι. Και λέμε η δικαιοσύνη λειτούργησε κανονικά, εφόσον κατάφεραν να βρουν τα επιχειρήματα. Όλοι μας όμως δεν θα το λέγαμε ότι αυτό είναι πρέπον. Έχει ενδιαφέρον σε αυτό το σημείο να δούμε τη διαφοροποίηση μεταξύ του δικηγόρου που λειτουργεί με το πρέπει και του δικαστή με το πρέπον. Δηλαδή ο δικηγόρος είναι ικανός να αθωώσει κάποιον ο οποίος είναι ένοχος, ο δικαστής αν το κάνει, είναι από λάθος. Δηλαδή άμα κρυφά μάθαινε ο δικαστής ότι είναι όντως αυτός ο ένοχος ποτέ δεν θα τον άφηνε παρόλο που υπάρχει το πλαίσιο υποτίθεται της δικαιοσύνης. Ενώ ο δικηγόρος μπορεί από την αρχή να ξέρει ότι είναι ένοχος. Και αυτό έχει ενδιαφέρον στο σημείο που είναι το αρχικό, είναι πως λειτουργούν οι Ατρείδες και τους βλέπουμε μέσα στο πλαίσιο αν θέλετε το Ομηρικό. Π.χ. θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτός που φταίει είναι αυτός που είναι ο πρώτος που σκότωσε, ο δεύτερος που σκότωσε και που εκδικείται τον άλλον, πώς θα τον χαρακτηρίσουμε; Και αυτό που προσπαθώ να σας πω είναι το εξής, αρχίζουμε με ένα έγκλημα και συνεχίζεται με μια σειρά από εκδικήσεις. Πότε μια εκδίκηση δεν είναι πια έγκλημα. Αυτό που αποφασίζει ο Ελληνισμός είναι ότι ο μόνος που έχει δικαίωμα να εκδικηθεί και να είναι πράξη δικαιοσύνης, είναι αυτός που δεν ήταν στην αρχή στο πρώτο γεγονός. Δηλαδή άμα κοιτάξετε πώς λειτουργεί ο Ορέστης και υπάρχει μια διαφορά με την Ηλέκτρα, ο Ορέστης είναι αθώος ο οποίος θα γίνει δίκαιος. Η Ηλέκτρα είναι δίκαια η οποία θα γίνει συνεργός αθώου. Η Κλυταιμνήστρα είναι ένοχη. Ο Αίγισθος είναι ένοχος. Ο Αγαμέμνονας ένοχος. Και στη συνέχεια και πιο βαθιά. Αυτό σημαίνει τι; Αυτό που προβλέπει ο Ελληνισμός και το βλέπουμε πολύ καλά στον Όμηρο, είναι ότι μπορεί να λήξει μια σειρά από εκδικήσεις. Θα μου πείτε τώρα το λέμε εδώ ενώ υπάρχει ακόμα και η έννοια της βεντέτας. Πότε μπορούμε να σταματήσουμε μια τέτοια διαδικασία; Γιατί άμα έχετε ας πούμε δύο οικογένειες και ο ένας σκοτώνει τα μέλη του άλλου ως εκδίκηση, λέτε αυτό δεν θα σταματήσει ποτέ. Αυτό λοιπόν που έχει σημασία είναι το εξής, είναι ότι μέσα στον Όμηρο βλέπουμε ότι κάτι μπορεί να σταματήσει επειδή θα είναι το πρέπον και όχι το πρέπει. Αυτοί που είναι της εκδίκησης δεν κάνουν το πρέπον κάνουν το πρέπει. Δηλαδή θεωρούν ότι επειδή αδικήθηκαν, πρέπει να πάρουν εκδίκηση. Όμως στην πραγματικότητα δεν είναι μια διαδικασία εκδίκησης που ακολουθεί ο δίκαιος. Ακολουθεί ένα σύστημα αξιακό το οποίο λέει απλώς ότι οτιδήποτε είναι εκτός από το πρέπον πρέπει να καταδικαστεί και να τιμωρηθεί. Άρα άμα το σκεφτούμε πιο ορθολογικά, θα καταλάβουμε ότι βάζουμε ένα ανθρώπινο στοιχείο που έχει σχέση βέβαια και με τη νοημοσύνη γιατί είναι αυτή που θα κρίνει, θυμάστε όταν λέμε ότι δεν είναι καλό να κρίνουμε τους άλλους, να ξέρετε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τους ανθρώπους είναι να κάνουν αυτό. Το θέμα δεν είναι αν τους κρίνουν ή όχι, είναι αν τους συγχωρούν ή όχι. Σε αυτό που σας είπα για τον διάλογο μεταξύ Πριάμου και Αχιλλέα είναι ότι και οι δύο συγχωρούν ο ένας τον άλλον. Θα μπορούσε ο Αχιλλέας να συνεχίζει να κατηγορεί τον Πρίαμο λέγοντας ότι εσύ φταις εφόσον είσαι ο βασιλιάς και άμα είχες κάνει μια κίνηση να μας δώσεις πίσω την Ελένη, θα είχε τελειώσει όλο το θέμα. Θέλω να σας το θέσω σαν μαιευτική ερώτηση. Έχετε ποτέ αναρωτηθεί αν ο Αχιλλέας ζητούσε από τον Πρίαμο αντάλλαγμα, θα σου δώσω το πτώμα του Έκτορα αν μας δώσεις την Ελένη. Μπορεί να σας ξαφνιάζει σαν ερώτημα, αλλά πρέπει να καταλάβετε το εξής, αν το έκανε αυτό θα ήταν το πρέπον; Το πιο πιθανό και εδώ έχει πάλι σχέση με τον Ελληνισμό, είναι ότι ο Πρίαμος και σε αυτή την περίπτωση δεν θα έδινε την Ελένη παρόλο που δεν θα έπαιρνε πίσω το πτώμα του Έκτορα. Αλλά αυτό που έχει μεγάλη σημασία είναι ότι είναι ο Αχιλλέας που δεν το ζητάει. Ο Αχιλλέας θα ακούσει απλώς τα επιχειρήματα του Πριάμου και θα αναγνωρίσει ότι είναι ένας άνθρωπος ο οποίος έχει αξίες και είναι και αυτός δίκαιος και γι’ αυτό θα υπάρχει μια συναλλαγή μεταξύ δικαίων. Γιατί υπάρχει μια διαφοροποίηση σε σχέση με τη δικαιοσύνη. Στη δικαιοσύνη δεν έχουμε μία συναλλαγή μεταξύ δικαίων. Κάποιος έκανε κάτι κακό, κάποιος τον κατηγόρησε, κάποιος θα τον τιμωρήσει. Αυτός που είναι ο μόνος δίκαιος, θεωρητικά είναι ο δικαστής. Όταν όμως έχουμε μια συνομιλία μεταξύ δικαίων, αυτό αποδεικνύει ότι μπορεί να υπάρχει δίκαιο χωρίς δικαιοσύνη. Δηλαδή να υπάρχει η έννοια του δικαίου χωρίς θεσμό. Αν αυτό μπορεί να γίνει σημαίνει ότι λειτουργούμε με ένα αξιακό σύστημα που είναι διαφορετικό από την αυθαιρεσία της νομολογίας και της νομοθεσίας. Θα μπορούσα να πω, αν θέλετε πιο συνοπτικά, ότι οι Έλληνες πιστεύουν στους νόμους μόνο αν είναι ανθρώπινοι. Είναι ριζικά διαφορετικό από τους Ρωμαίους που πιστεύουν ότι ο νόμος ακόμη και αν είναι σκληρός παραμένει νόμος. Dura lex sed Lex. Εμείς θεωρούμε ότι αν ο νόμος ταιριάζει με τις αξίες μας θα τον ακολουθήσουμε, αν δεν ταιριάζει θα τον αμφισβητήσουμε. Αυτό που βλέπουμε λοιπόν στον Όμηρο, είναι ότι θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει μια νομολογία θεϊκή, υπάρχει μια νομοθεσία ανθρώπινη και υπάρχουν μέσα μαχητές σε διάφορα επίπεδα. Το πρόβλημα είναι ποιος κατέχει τι. Σας δίνω ένα παράδειγμα με το Πρωτεσίλαο. Ξέρουμε ότι ο πρώτος που θα πατήσει το πόδι του στην Τροία θα πεθάνει. Ποιος πηγαίνει πρώτος στη Τροία; O Οδυσσέας. Αλλά ο Οδυσσέας χρησιμοποιεί την ενημέρωση, πετάει την ασπίδα του και πηδάει πάνω στην ασπίδα. Ο Πρωτεσίλαος που δεν χαρακτηρίζεται από τη σωφροσύνη του, πηδάει. Το ερώτημα τώρα είναι, είναι πρέπον που πέθανε ο Πρωτεσίλαος; Έπρεπε να πεθάνει ο Πρωτεσίλαος; Έπρεπε να ζήσει ο Οδυσσέας; Φανταστείτε τώρα τον μύθο να είναι μόνο ο Πρωτεσίλαος που πηδάει και πεθαίνει και δεν έχουμε καμία αναφορά στον Οδυσσέα, δεν θα ήταν ελληνικό. Αυτό που θα μας αγγίξει είναι ότι ο Οδυσσέας με τα ίδια δεδομένα θα βρει μια λύση. Το ερώτημα τώρα είναι αυτή η λύση, είναι ζαβολιά ή νοημοσύνη; Αυτό που δείχνει ο Όμηρος από την αρχή είναι ότι η νοημοσύνη μπορεί να λειτουργήσει με το δίκαιο και μπορεί να καταπολεμήσει τη δικαιοσύνη όταν αυτή είναι αυθαίρετη. Άρα όταν βλέπετε λοιπόν το συνδυασμό των δύο θα μπορούσαμε να πούμε το εξής, άμα θέλετε να βάλετε τον Αχιλλέα σε μια φάση, αν θέλετε εφηβική, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Όμηρος έχει βάλει τον Οδυσσέα σε μια φάση ωριμότητας και κάποιος που είναι ακόμα πιο ώριμος από τον Οδυσσέα είναι ο Προμηθέας. Πολύ συχνά αναρωτιόμαστε αν ξέραμε από πριν τι θα γινόταν μετά, αν θα το κάναμε. Άρα βλέπετε ότι υπάρχει η έννοια της ανάγκης, υπάρχει η έννοια της επίλυσης του δράματος ή της τραγωδίας και ξέρετε ότι δεν μπορούμε να αποφύγουμε το πεπρωμένο μας. Όμως η διαφοροποίηση πώς γίνεται με τον Ελληνισμό. Είναι ότι δεν μπορούμε να το αποφύγουμε αλλά μπορούμε να το γράψουμε. Γιατί όταν λέμε ας πούμε ότι δεν μπορούμε να το αποφύγουμε δίνουμε την εντύπωση ότι είναι αναπόφευκτο και ότι εμείς θα το υποστούμε παθητικά. Έχει ενδιαφέρον να σκεφτείτε ότι όταν διαβάζετε τον Όμηρο, βλέπετε ότι δεν θα το υποστούμε παθητικά, είναι παίρνοντας πρωτοβουλίες, αποφάσεις και δημιουργώντας πράξεις, επιλέγουμε ποιο θα είναι το πεπρωμένο. Ακόμα και το πρώτο ερώτημα που θέτουν στον Αχιλλέα, αν προτιμάς μια μακρόχρονη ζωή ή μια σύντομη που η μία να είναι ας πούμε ανούσια και η άλλη να είναι ουσιαστική, ξέρουμε τι θα επιλέξει. Αλλά το θέμα ποιο είναι. Το επιλέγει. Επιλέγουμε το πεπρωμένο μας με ένα τρόπο που καθορίζεται από το πρέπον και όχι από το πρέπει. Άρα τελειώνω λέγοντας το εξής, αυτό που μας διδάσκει ο Όμηρος είναι ότι το πρέπον δεν είναι πιο σημαντικό από το πρέπει αλλά είναι ασύγκριτο. Και μόνο όταν λειτουργούμε με το πρέπον μπορούμε να πούμε ότι είμαστε δίκαιοι. Όταν φτάνουμε μόνο στο επίπεδο του πρέπει απλώς θεωρούμε ότι η δικαιοσύνη θα βρει το δίκαιο το οποίο δεν θα είναι πάντοτε αυτό που θα έπρεπε. Άρα βλέπετε ότι μας δίνει μια δυναμική στο πρέπον και μια παθητική προσέγγιση στο πρέπει και νομίζω ότι αυτή είναι η διαφοροποίηση που έχει κάνει ο Ελληνισμός και σε σχέση με τους αρχαίους Αιγύπτιους. Μια διαφοροποίηση που είναι καινοτόμα γιατί δείχνει ότι όταν αποφασίζουμε με νοημοσύνη να γράψουμε το πεπρωμένο μας μπορούμε να το κάνουμε μα βάση το πρέπον και δεν είμαστε υποχρεωμένοι να υποστούμε το πρέπει. Ευχαριστώ πολύ, να είστε καλά.